Đến với Ninh Thuận là đến với vùng đất của nắng và gió. Người dân thường có câu “gió như Phan và nắng như Rang để ví von về sự khắc nghiệt của điều kiện tự nhiên nơi đây. Nắng nóng trung bình 26 - 270C. Lượng mưa ít nhất cả nước trung bình 700 - 800mm. Dưới tác động của sự biến đổi khí hậu toàn cầu thì điều kiện thời tiết càng có nhiều chuyển biến bất lợi. Tuy nhiên, vượt lên tất cả, hoạt động nông nghiệp của Ninh Thuận vẫn không ngừng phát triển cả về chiều rộng lẫn chiều sâu. Nhiều người từng biết đến các sản phẩm nho, hành, tỏi... của Ninh Thuận thì nay táo xanh cũng đang là một mặt hàng rất được ưu chuộng.
Không biết mọi người đã đến với các vườn táo xanh chưa riêng tôi đã từng đến nơi ấy không ít lần. Có khi tôi đến với vườn táo xanh vào một buổi sáng tinh sương. Khi ấy những tia nắng mặt trời đầu tiên đang nhẹ nhàng xuyên qua từng khe lá, rẽ những lớp sương mờ, để lộ dần những quả táo căng tròn đầy sức sống. Đôi khi tôi đến vườn táo vào buổi trưa trời nóng bức. Khi ấy vườn táo là một vườn điều hòa đầy tươi xanh. Nơi tôi được đắm mình ngắm nhìn và thưởng thức những quả táo ngọt lành. Lúc khác tôi lại trở về vườn táo vào một buổi chiều muộn. Khi đó những ánh nắng cuối cùng của buổi chiều tà đang xuống dần sau núi và vườn táo cũng dần chìm vào khung cảnh lặng yên. Có thể nói mỗi thời điểm đến với vườn táo đã cho tôi nhưng trải nghiệm, những cảm xúc khác nhau đầy ý vị. Cuộc đời quả thật là những trải nghiệm để ta biết thêm, yêu thêm cuộc sống này.
Táo xanh Ninh Thuận
Cũng như nho các vườn táo được trồng trên những vùng đất nghèo, độ chua của phèn cao nhưng cũng đầy độ ngọt của kali. Vì thế hầu như các loại cây ăn quả được trồng đều đạt độ ngọt rất cao. Táo xanh được trồng khá nhiều ở Ninh Thuận, trên các địa bàn huyện Ninh Sơn, Ninh Phước, Ninh Hải và quanh Thành phố Phan Rang - Tháp Chàm. Trong số đó, có lẽ các vườn táo mà tôi đặt chân đến nhiều nhất là ở xã Thành Hải, ngoại ô Thành phố Phan Rang - Tháp Chàm.
Gọi là táo xanh để phân biệt với các giống táo ngoại nhập mà người dân quen gọi là quả bom có màu đỏ tím hay đỏ thẫm. Táo xanh hay còn gọi là táo ta, táo gai, có tên khoa học (Ziziphus mauritiana), là cây ăn quả nhiệt đới, nguồn gốc châu Phi. Táo ta quả nhỏ, chỉ có một hạt rất rắn, hai tai lá biến thành gai. Nhiệt độ thích hợp cho cây táo là từ 25-32
0C, cần nhiều ánh sáng. Táo có thể sống ở nhiều loại đất nhưng thích hợp nhất là đất thịt pha cát, phù sa ven sông, đủ ẩm, độ pH từ 5-7. Rễ táo dạng rễ cọc, phát triển mạnh, ăn sâu nên chống gió bão tốt, có thể dùng làm cây chắn gió. Táo xanh cũng là cây chịu hạn rất tốt, thiếu nước cây vẫn tươi xanh và ra nhiều hoa mỗi vụ. Tuy nhiên khi ra hoa kết quả, táo rất cần nước; thiếu nước quả nhỏ, chát, khô héo và rụng dần. Song nếu có mưa nhiều nước táo dễ úa màu, quả nhợt nhạt, nứt vỏ, hư hỏng dây chuyền gây thất thu nghiêm trọng.
Táo có thể nhân giống bằng hạt, cắm hom, chồi rễ, chiếc và ghép. Tuy nhiên, nhân giống bằng hạt cây thường bị biến dị nhiều, quả táo không đẹp và năng suất rất thấp nên chỉ dùng loại này làm gốc ghép. Các phương pháp cắm hom, dùng chồi rễ hoặc chiết còn dùng nhưng ít. Phổ biến hiện nay là phương pháp ghép mắt và ghép áp. Táo chua thường được dùng làm gốc ghép vì sức nhựa của cây mạnh, khả năng ra hoa, thụ phấn và tạo quả tốt. Thời vụ trồng tốt là cuối mùa mưa, nên trồng tháng 11-12 vì lúc này trời ấm, sang mùa Xuân năm sau cây phát triển nhanh. Táo thường cần các loại phân hữu cơ hoai (phân chuồng hay phân xanh được ủ mục), super lân...
Trước kia táo được trồng tự nhiên, nay người dân đa phần đều làm giàn như trồng nho. Giàn táo được dựng bằng các trụ bê tông, tre, gỗ và kéo dây thép theo tỉ lệ nhất định. Người ta đánh hào dài (tùy theo diện tích đất), rộng khoảng 2m; cây cách cây khoảng 4-5m; hào cách hào khoảng 3-4m. Khi cây phát tán thì đốn hạ các thân phụ chỉ giữ một thân chính. Các cành được cắt tỉa, kéo, cột để cành phát triển theo chiều ngang. Cành thưa dễ chăm sóc, cắt tỉa, phát hiện sâu bệnh, phun thuốc và thu hoạch quả. Vườn làm thưa đúng tiêu chuẩn cho quả to đều và thuận tiện trong chăm sóc, thu hoạch; giá thành sản phẩm cũng cao hơn.
Sau mỗi vụ thu hoạch thường có 02 phương pháp xử lý: đốn phớt và đốn đau. Đốn phớt là cắt các cành đã cho quả chỉ để lại 1 đoạn 20-30cm. Trên đầu cành này sẽ cho nhiều cành nhỏ, có thể tỉa bớt chỉ để vài cành phân bố đều trên tán cây. Cách làm này được người dân gọi là cắt cành, ăn theo. Cách làm nay khiến cây nhanh phục hồi, ra hoa, tạo quả kế cận, nhanh thu hoạch. Đốn đau là cắt cụt hết các loại cành, chỉ để lại một đoạn gốc hoặc giữ gốc cùng vài cành lớn đã ra trong năm trước. Cây sẽ cho nhiều cành mới trẻ hơn, cho năng suất và chất lượng quả tốt hơn. Tuy nhiên, thời gian thu hoạch đợt tiếp theo khá lâu.
Táo xanh có nhiều loại như táo chua, táo Thiện Phiến ngọt, táo Gia Lộc, mới nhập vào giống táo Thái Lan. Một số giống chọn lọc trong nước như táo số 12, số 32, táo Đào Tiên... Tuy nhiên, tôi muốn giới thiệu nhiều hơn về những loại táo địa phương mà lâu nay ít người biết rõ:
táo hồng thơm, táo hồng lê, táo bom, táo gió, táo bánh xe và táo thuốc bắc. Mỗi loại táo có những đặc điểm riêng mà khi nếm thử ta sẽ có những cảm nhận đầy thú vị.
Táo hồng thơm là loại táo có quả tròn, nhỏ (đường kính khoảng 2-3cm), khi chín có màu vàng tươi, chín nhiều có màu vàng nghệ và hóa nâu khi sắp hỏng. Lá nhỏ, hơi tròn và nhiều lông mỏng. Cành nhỏ, nhiều gai và gai thường có hình móc câu (chữ C). Quả có vị ngọt thanh, đậm đà. Ăn vào có vị thơm, độ giòn, chua ngọt đan xen kích thích sự thèm ăn. Người già, trẻ em và cả những người hay nhậu thường rất thích ăn loại táo này. Táo hồng thơm vốn gốc là loại táo dại, táo rừng, thường mọc ven đường và các vùng đất hoang hóa. Táo có độ ra hoa kết quả rất cao, sức nhựa khỏe nên thường được ghép với các giống táo khác để tăng độ thụ phấn cho hoa cũng như nâng cao tỷ lệ đậu quả. Tuy số lượng quả nhiều nhưng vì quả nhỏ, nhẹ cân nên giá trị rất thấp chỉ từ 2.500 - 3.000đ/kg vào thời điểm thịnh hành. Vì giá trị kinh tế thấp nên táo hồng thơm dần mất chỗ đứng và không còn được trồng rộng rãi nữa. Trước kia táo hồng thơm thường được những người bán hàng rong mua lại từ các chủ vườn rồi đem đi bán khắp các trường tiểu học, trung học trong tỉnh. Táo hồng thơm cùng với me, da đá, keo, cốc, xoài... là những món ăn dân giã rất được ưa thích.
Táo hồng lê là loại táo có quả hơi dài như quả lê, mũi lê, hình như chiếc li/tách uống nước trà nhỏ (dài khoảng 7-8cm). Quả to dần từ đáy lên cuốn (dạng phễu). Táo có da màu xanh lục (màu hơi nhạt). Khi chín da cuốn căng, nở to và cuốn tách dần khỏi quả, tạo một vòng tròn lõm quanh cuốn. Quả ăn có vị chua pha ngọt (mức độ thấp hơn táo hồng thơm). Táo hồng lê không đạt độ thơm, giòn như táo hồng thơm nhưng bù lại năng suất tương đối, giá thành khoảng 3.000 - 4.000đ/kg. Cành táo hồng lê có nhiều gai nhưng gai thẳng dần không cong hình móc câu như táo hồng thơm, vì thế công việc cắt tỉa, vệ sinh cũng tương đối dễ thực hiện. Song khi thu hoạch, nếu thu hoạch quả không đúng sức thì khi ăn quả chát, nhớt. Riêng quả già nhưng chưa chuyển màu vàng (chín) thì dùng làm táo rim cho những ngày lễ, tết hay hội họp gia đình cũng là một điều thú vị.
Táo bom Ninh Thuận có quả to hơn các loại còn lại
Táo bom quả to tròn như quả bom (táo Tây). Quả có dạng tròn đều hoặc hơi bầu ở đầu cuốn và nhỏ dần về đáy quả. Khi quả đến độ tuổi thu hoạch cuốn nở to, lõm cả phần cuốn lẫn phần đáy quả. Cành táo bom to, nhiều quả, ít gai và gai thẳng. Lá to, tán vừa. Khi chín quả từ xanh lục, đậm dần rồi chuyển sang vàng nhạt. Ăn có vị giòn, ngọt thanh, ít chua. Táo bom giá thành tương đối cao vào khoảng 5.000 - 7.000đ/kg. Loại táo này thường có hai dạng chín: chín từ cuốn xuống đáy quả hoặc ngược lại. Vì thế rất dễ nhằm lẫn mà cho rằng táo không đúng sức (chưa đạt độ chín). Người mua thường dựa vào nước da căng, màu vàng nhạt óng, cuốn nở đều là chính. Nhìn chung, táo bom đang là mặt hàng rất được ưa chuộng trên thị trường, được bày bán nhiều ở các góc đường, các khu chợ và nhất là trong các khu siêu thị. Tuy nhiên, giá bán tại các địa điểm bên ngoài vườn thường cao hơn nhiều giá gốc, thường từ 15.000 - 25.000đ/kg.
Táo gió thực tế là một dạng biến đổi từ táo bom. Nguyên nhân có thể là do khai thác nhiều, đến cuối mùa quả táo bom bị nhỏ dần, khác xa kích thước ban đầu. Táo bom trồng và thu hoạch nhiều năm cũng bị ảnh hưởng tương tự. Đặc biệt, táo bom trồng vào mùa gió bấc (gió Đông Bắc của giai đoạn cuối Đông, đầu Xuân) thì quả thường khá nhỏ. Tuy bị ảnh hưởng của điều kiện khí hậu nhưng bù lại quả có độ cô, sắc về lượng đường. Khi ăn quả có độ giòn, ngọt, chua nhẹ rất ngon. Quả có màu vàng óng bắt mắt, với giá thành vào khoảng 4.000 - 5.000đ/kg. Đôi khi hút hàng, giá thành có thể lên tới 6.000 - 7.000đ/kg. Táo gió giữ được màu vàng nhạt khá lâu, vận chuyển đi xa được dài ngày. Màu vàng bắt mắt khiến thực khách an tâm và tìm mua nhiều.
Táo bánh xe có hình dáng tròn, dẹp như chiếc lốp xe. Da của quả có màu xanh lục nhạt, khi chín màu lục đậm. Ăn có vị chát nhẹ, độ ngọt rất thấp. Táo không giòn lại thường bị nhớt do khó xác định độ chín khi hái quả. Loại này rất hiếm gặp trên thị trường vì chỉ một số ít vườn trồng, nếu có trồng cũng chỉ dăm ba cây. Táo bánh xe cũng không được dùng trong lai ghép.
Táo thuốc bắc có quả hình bầu dục, hơi nhọn ở phần cuốn và đáy quả. Quả có màu xanh lục nhạt, khi chín da căng, đậm màu. Quả khi đến độ chín không chuyển màu vàng mà xanh đậm, da căng. Quả táo thuốc bắc có nét tương đồng với xoài Thái Lan. Da còn xanh nhưng ăn rất ngọt, thường được sử dụng trong các vị thuốc bắc. Màu sắc của quả giữ được rất lâu, ít mất nước, lâu khô héo. Loại táo này cũng không được bày bán rộng rãi trên thị trường.
Lúc trước trồng táo rất dễ dàng nhưng hiện nay công việc ngày càng khó khăn khi hàng loạt các loại sâu bệnh tấn công khiến người nông dân điêu đứng. Một số loại sâu bệnh có thể kể đến như: rệp sáp phấn (Planococcus lilacinus), sâu cuốn lá (Archips micaceana), bệnh phấn trắng (do nấm Oidium), bệnh ghẻ (do nấm Venturia inaequalis)... Đặc biệt là ruồi đục quả (Bactrocera dorsalis) đang là vấn nạn dẫn đến sự thất thu và thua lỗ của nhiều nông dân theo nghề trồng táo. Ruồi chích, đẻ trứng vào quả. Trứng nở thành dòi. Dòi đục trong quả làm quả bị hư thối dần rồi lây lan sang các quả khác. Một quả táo thường có nhiều con dòi ăn phá. Trên thị trường hiện đã có rất nhiều loại thuốc như: thuốc dẫn dụ Metyleugenol (Vizubon-D), Trigard, Fastac, Pyrinex, Supracide, Polytrinnnn... nhưng kết quả chưa cao.
Vượt lên tất cả những khó khăn đó, táo xanh vẫn đang là cây trồng chủ lực tại nhiều vùng ở Ninh Thuận. Vậy vì đâu mà táo xanh Ninh Thuận lại được thị trường ưa chuộng như thế? Táo không chỉ là món ăn, thứ trái cây ngon miệng. Từ lâu, táo xanh đã được công nhận là loại trái cây lành mạnh, đem lại nhiều lợi ích sức khỏe với nhiều khoáng chất, vitamin và chất xơ cực tốt cho cơ thể. Theo BBC, một nhóm nghiên cứu Trường bệnh viện Đại học Y George (Anh) đã tiến hành nghiên cứu chế độ ăn tác động đến sức khỏe lá phổi của 2.500 nam giới trong độ tuổi 45-49. Kết quả là
ăn táo xanh rất tốt cho phổi, cụ thể là dung tích phổi của những người ăn táo thường xuyên lớn hơn 138ml. Táo xanh chứa hàm lượng cao quercetin flavonoid - một chất
chống lão hóa cực tốt để bảo vệ phổi tránh khỏi các tác hại của các chất gây ô nhiễm không khí cũng như khói thuốc lá. Một số nghiên cứu cho thấy, thực phẩm giàu vitamin E và C rất tốt để
ngăn ngừa bệnh hen suyễn. Táo xanh chính là một loại thực phẩm như thế. Ăn táo xanh đem lại cảm giác no lâu, do đó bạn thường có xu hướng ăn ít đi. Đây lại là loại trái cây không chứa bất kỳ loại cholesterol xấu nào nên có thể ăn thoải mái, ngay cả khi đang đói. Bạn hoàn toàn có thể ăn no mà vẫn
giảm cân và luôn cảm thấy khỏe mạnh. Táo xanh rất dồi dào lượng vitamin C hơn táo chín, nhờ đó nó giúp
ngăn ngừa thiệt hại các tế bào da do hoạt động của các gốc tự do tốt hơn. Từ đó, làn da của bạn sẽ khỏe đẹp hơn, nguy cơ ung thư da sẽ giảm đáng kể. Táo xanh chứa nhiều chất chống oxy hóa, giúp tái tạo nhanh và làm trẻ hóa tế bào,
tránh lão hóa. Từ đó, làn da của bạn luôn khỏe mạnh và sáng mịn. Các chất chống oxy hóa cũng giúp
bảo vệ gan, do đó làn da bạn sẽ luôn căng tràn sức sống, có tính đàn hồi cao, ngăn chặn thâm quầng vùng da mắt. Sử dụng mặt nạ táo xanh sẽ giúp
cung cấp độ ẩm cần thiết cho làn da, giúp da bạn luôn mềm mại, mượt mà. Thêm nữa, lượng vitamin C dồi dào sẽ giúp da bạn trắng dần và mịn màng hơn. Vì vậy, loại quả này cũng giúp phòng chống nhiều bệnh về da nhờ chứa lượng lớn các loại vitamin. Nước táo xanh giúp bạn
trị gàu hiệu quả khi bạn massage thứ nước này thường xuyên trên đầu mỗi lần gội. Đây cũng là phương thuốc kích thích tóc mọc nhanh hơn, dày hơn. Ăn táo xanh giúp ngăn
ngừa bệnh thấp khớp vô cùng hiệu quả vì có khả năng hỗ trợ tuyến giáp thực hiện đúng chức năng. Nhờ đó, xương răng của bạn sẽ luôn khỏe mạnh. Táo xanh cực tốt cho những người trung, cao tuổi. Ăn một quả táo xanh mỗi ngày giúp
ngăn ngừa nguy cơ rối loạn thần kinh ở người già như bệnh suy giảm trí nhớ. Có thể nói táo xanh chính là
thực phẩm dành cho bệnh nhân tiểu đường. Thông thường trái cây thường chứa nhiều đường, không tốt cho bệnh nhân tiểu đường. Tuy nhiên, táo xanh chứa đường fructose, có chỉ số đường huyết rất thấp. Thêm vào đó, táo xanh lại chứa nhiều protein và chất xơ, sẽ giúp cải thiện độ nhạy cảm của insulin đồng nghĩa với việc lượng đường trong máu cũng được cải thiện. Táo xanh chứa một số khoáng chất như sắt, đồng, kẽm, mangan, kali… Sắt chứa trong mỗi trái táo xanh là một nguyên tố vi lượng giúp nâng cao mức độ oxy hóa trong máu và giúp tốc độ chuyển hóa tăng lên. Táo xanh giúp giảm các vấn đề bệnh tật liên quan đến gan cũng như ngăn ngừa nhiều bệnh đường tiêu hóa.
Tóm lại, táo xanh đang là một loại cây trồng giúp người dân Ninh Thuận thoát nghèo, đa dạng hóa các sản phẩm nông nghiệp của địa phương. Giá trị dinh dưỡng của táo xanh là rất cao vì thế đây sẽ là một mặt hàng rất tiềm năng, hứa hẹn đem lại nguồn thu nhập ổn định cho người dân vùng đất nắng, gió Phan Rang. Tuy nhiên, để nghề trồng táo đem lại lợi ích lâu dài thì trước hết cần có hướng đi đúng đắn phù hợp; liên kết chặc chẽ ba nhà: nhà nông - nhà nước - nhà khoa học. Nhà nông cần năng động học tập phương pháp mới. Nhà khoa học cần nghiên cứu giống, cải tiến kĩ thuật và nghiên cứu cách phòng chống sâu bệnh. Nhà nước làm đầu tàu hỗ trợ vốn, quy hoạch, kêu gọi đầu tư và tìm kiếm, đảm bảo đầu ra là thị thường tiêu thụ cho sản phẩm.
Lê Công Khoa